Dit artikel komt uit The Optimist, uitgave augustus 2021. The Optimist is een onafhankelijk opinietijdschrift over mensen en ideeën die de wereld veranderen. Meer over The Optimist >

DOOR: MARCEL TJEPKEMA

‘Lente, zomer, herfst en winter, ieder seizoen heeft zijn eigen karakter, zijn eigen kleur, zijn eigen tempo, zijn eigen ritme. En binnen ieder seizoen volgen de maanden, op hun beurt, elkaar in hun eigen ritme op.’ Het zijn een paar van de eerste zinnen uit het boek Leven en werken in het ritme van de seizoenen van Jaap Voigt. Met Jaap hebben we door de jaren heen een warme en voor ons belangrijke band opgebouwd. Hij leerde ons dat we als mens niet alleen de seizoenen aanschouwen, maar dat we ook de seizoenen zijn. Ons fysieke lijf, ons gevoel, ons denken en ons ervaren doorlopen evenzeer de lente, de zomer, de herfst en de winter. ‘Wij zijn belichamingen van dat ritme.’ We doen er daarom goed aan als mens en als organisatie dit ritme te volgen.

Aansluiting

Waar we wat mij betreft bij moeten stilstaan, is dat het volgen van een ritme van essentieel belang is om aangesloten te blijven op een creatieve stroom. ‘Daar waar geen ritme is, is geen aansluiting.’ Niet werkelijk. Het volgen van het ritme van de seizoenen gaat daarbij over het volgen van een natuurlijk levensritme. De dynamiek per maand of per seizoen volgt daaruit. Dit is belangrijk om te begrijpen.

Het is zo dat ieder levend wezen drie fasen kent. Een expansiefase, een contractiefase en een stiltefase. Alle levende wezens – dus ook wij als mens – kennen een periode waarin ze groeien en al zichtbaar naar buiten gaand groter worden. Dan volgt een periode van naar binnen kering. En na die periode is er een periode van stilte. Dit ritme is terug te vinden in de vele facetten van het leven. Als metafoor, maar ook in realiteit. Je kunt het toepassen op de ademhaling: de inademing, de uitademing en de periode van stilte tussen de in- en uitademing. Of het ritme van dag en nacht. De dag is de dan de periode van groei en de namiddag, de avond en de nacht vormen de periode van naar binnen kering en stilte.

Blauwdruk

Zo werkt het ook met de seizoenen. De lente en zomer gaan over groei. De herfst en de winter gaan over naar binnen keren. En de periode tussen 25 december en 6 januari vormt de fase van stilte. Dat zijn de twaalf heilige nachten, waarin als het ware de mal die de blauwdruk vormt voor het komende jaar ontstaat. De kiemen worden dáár gelegd.

Wat er normaal gebeurt in de expansiefase, is dat de zaadjes die gepland zijn, beginnen te groeien. Voor de mens kun je die zaadjes zien als ideeën, gedachtes en gevoelens die je leert beheersen, enzovoort. Op alle vlakken is er in de lente groei met veel mogelijkheden tot vormen van ontvouwing. Na de lente komt de zomer. Dat is de periode van volle bloei. En na de zomer begint de periode van contractie. Contractie betekent dat de opgedane ervaringen worden gekneed en worden verwerkt. Het is alsof alle opgedane ervaringen vanuit verschillende hoeken bekeken en geëvalueerd worden. Dat kun je je erbij voorstellen.

En nu komt het: pas als er contractie heeft plaatsgevonden, kan er stilte komen. Anders eigenlijk niet. In die stilte komen expansie en contractie samen. Dat is moeilijk te bevatten wellicht, maar het gaat over eenheid, over worteling, en dat vanuit díe eenheid de natuurlijke impuls komt voor een volgende expansiefase.

Oneindige expansie?

In onze huidige samenleving is onder druk van de cultuur de nadruk komen te liggen op de expansiefase; op groei. Expansie lijkt gelijk geworden aan ‘leven’. Er is nauwelijks ruimte voor contractie, laat staan voor stilte. Veel mensen werken lange uren en in de avond werken is eerder regel dan uitzondering. Rustdagen, zondagen, bestaan niet meer. Je kunt zeggen dat we verslaafd zijn geraakt aan activiteit en overconsumptie. Er is sprake van expansie, expansie en nog meer expansie. ‘Dit jaar gaat het iets minder, we krimpen misschien iets, maar volgend jaar moet het wel weer goed gaan.’ We wanen ons in een continue lente en zomer.

Over deze cultuur valt veel te zeggen, maar het beste is om te zeggen dat het geloof in oneindige expansie niet klopt. Er is niets in de natuur dat oneindig groeit. Sterker nog, we zijn in dat opzicht als samenleving bezig om levenswetten te negeren op een manier dat er veel ziektes ontstaan. Het neemt krankzinnige vormen aan.

Ik laat me hier natuurlijk gaan, maar probeer de ernst voor te stellen via de ademhaling. Als metafoor, maar het gebeurt ook werkelijk. In een normaal ritme van ademhalen, adem je in totdat je vol bent. Daarna adem je uit. Als je uitgeademd bent, is het van belang dat je stil probeert te worden. Dat doe je laag in de buik. Het is dan alsof je wortelt. Je ademt niet.
Bij overexpansie verloopt dit anders. Stel je dan voor dat je inademt. En dan nog een keer probeert in te ademen. En nog een keer. En nog een keer. Als je dat blijft doen, zak je op een goed moment in elkaar. Dat in elkaar zakken komt dan in plaats van de natuurlijke contractie. En op het moment dat je in elkaar zakt, begint eigenlijk direct de volgende inademing. Dit betekent dat stilte niet aan de orde is.

Gevolgen

Het gevolg hiervan is dat er twee dingen ontstaan. Bij overexpansie stoot je tegen stagnatie aan; je kunt niet verder. Het wordt ingewikkelder en ingewikkelder. De andere kant is dat er uitholling ontstaat. De combinatie tussen stagnatie en uitholling zorgt voor spanning, die op zijn beurt leidt tot implosie en fragmentatie. Het valt in stukken uit elkaar.

Het proces van overexpansie, uitholling, stagnatie, implosie en fragmentatie is inmiddels in de hele wereld te zien. Als je goed om je heen kijkt, dan implodeert het overal en is er sprake van fragmentatie. Let op de huidige tweedeling in de samenleving. Het is slechts het zichtbare deel van dat wat nog veel verder fragmenteert. Het laat zien dat er geen ruimte meer is voor contractie en dat we niet meer stil zijn.

Het is goed jezelf af te vragen welke waarschuwingssignalen je kent. Wat laat zien dat je als individu, als groep, of als organisatie in dit proces terecht bent gekomen? Herken je duizeligheid? Hoofdpijn? Een suizend geluid in je oren of niet werkende spijsvertering? Het zijn signalen van overexpansie, waarbij deze individuele signalen natuurlijk 1-op-1 door te vertalen zijn naar voorbeelden van het collectief.

Als je niet goed naar de waarschuwingssignalen luistert, dan is uitval het gevolg. Uitval! Individueel en maatschappelijk. Op dit moment valt een groot deel van de werkende samenleving uit en zijn tegelijk honderdduizenden mensen bezig met herstel. Het is een somber beeld, maar we zitten er middenin.

Natuurlijk ritme

Wanneer ik dit schrijf is het de maand oktober. Het belangrijkste daarin is het besef dat de groeiperiode – al even – ten einde is. Gewoon echt ten einde. We kijken de oogst aan en maken ons langzamerhand klaar voor de stilte. Dat is waar we naartoe bewegen.

In het boek Leven en werken in het ritme van de seizoenen staat dat het herstel van het natuurlijk ritme misschien wel het enige echte antwoord is op de hevige turbulentie en fragmentatie in de buitenwereld. Hoe complex ook. Het ritme als onderstroom in ons leven en werk. Het lijkt me dat daar geen speld tussen te krijgen is. Als dat je raakt, werkelijk raakt, dan raad ik je het boek van harte aan. Dit artikel is op het boek geïnspireerd, evenals enkele persoonlijke podcasts. Het boek is een how-to-do-boek met per maand vele vragen die je echt gaan helpen. Of volg onze programma’s over de seizoenen. Maar vooral: probeer er aan mee te doen.

Klik hier om het artikel in The Optimist te bekijken.